Naupangte Ngalfimin Dam rawh se.

Naupangte hi a tlangpuiin harhvang tha leh hrisel, na sawi zen zen lo leh tawngka mai pawhin an na nasa taka a chhawk theih khawp hial a tuarchhel an ni fo thin. Chuvang tak chuan naupang khumbeta a nat emaw, thiante kawm a a chhuahvah peih loh hi chuan an damlo tak tak emaw, buaipui tham tak a tling fo thin. Hei hi puitling lam hian kan hria a nih pawhin, kan ngaihsak tawk em tih hi inzawh nawn fo thin a ngai. Khawsik sa vut vut leh tlun hluah hluah an nih loh vang mai a, ‘a tha leh mai ang’, tih ringawt hi a tawk lo tih i hai lo ang u.

Naupang thanglai hi damlohna, natna, harsatna leh chetsual theihna tamtak in a hual vel reng a ni. Thenkhat pal zam ngai chin a awm a, thenkhat te lah an rahchhuah hun rei tak (thla, kum) hnuah a langchhuak thung. Heng thil chi hrang hrang hi sawi sen leh sawi kim theih a ni si lova, ka vei zawng leh ka tuina tlem a zawng sawi ka tum a ni. Tun tum atan chuan natna pakhat kan sawi phawt ang.

Ruh Khawihli: A hming hi a mak kan ti deuh maithei, a saptawng chuan osteomyelitis a ni. He natna hi rin ai daihin naupangah a hluar a, enkawl hma loh phei chuan a benvawn a, naupang lo thang lian zel nunah kawng hrang hrangin harsatna a thlen thei a ni. I han bihchiang dawn teh ang.

Bacterial infection vang a ni tlangpui. Natna hrik dang te pawhin a thlen thei a ni. Malpui leh ngalruhah a hluar ber a, chu pawh chu khup emaw malpui ruh chuaktuah hnaiah a ni tlangpui. Natna hrik hi, naupang taksa bung hrang dang, entirnan; tonsil na, beng kherh, awmna, vun khawihli etc, atang thisen zama kal in heng ruhah te hian a inkhuar thin a ni.

A tira kan sawi ang khian naupangte hi an harhvanga, an kum a phu lo ten an che nasa thin. An ruh hi thanglai a ni a, an chet nasa lutuk hi ruh chuan dawl loh chin a lo nei thin. Hei vang hian langchhuak si lo hian ruh lian hmawr lamah hian hliam sawitham loh an nei fo thin a, chu lai hmunah chuan natna hrik thisen zama leng velte chu an inkhuar a, naupang hriselna tlema a lo hniam deuh chuan hnai la in a rawn langchhuak ta thin a ni.

A zawng a za chuan he natna hi a langchhuak mai chuang lo. A then chu taksa chakna avangin a tawp mai a, thenkhat te hnai la in an tawp a, thenkhat te erawh chu buaipui tham khawpin an benvawn a, harsatna tamtak a tuartu in a paltlang phah thin. Naupangin a lo vei hlauh a nih chuan hriat leh hmuhchhuah hmain kawngro a zu hle a ni.

A tlangpuiin naupang chuan inhliam palh vang ten khel leh khup bawr velah na an nei thin a, hei hi khawsikin a zui thin. Ni li-nga velah chuan a na lai chu a lo vung lian tial tial a, tur ut ut khawpin a nat belh a, vun te a tang mar put a, hnai la in a dup lur zui thei a ni. Hetih hunah pawh la enkawl an nih loh chuan vun paltlangin a rawn hnai chhuak ta thin a ni. Khawihli dang ang lo takin hei hi chu ruh chhungril, a tuamtu har leh tihrawlte rawn paltlanga hnai a nih vangin engkawlna pawh a duhrei hle a ni.

A tan tir te a enkawl a nih chuan langchhuak khawp a hnai la kher lo hian a tawp thei a ni. Hnai a rawn lak tawh erawh chuan enkawl hun chhung erawh a duh rei hle thung. A thla tel meuh enkawl a ngai tawh thin. Pan chhia, hnai la reh thei lo leh ruh mawih tih tliah palh hlau reng reng a dimdawi taka enkawl ngai taksa rihna pawh la thei lo khawp a derthawng pu in a tuartu chu a thuanawp thei a ni. Heng ruh hnai la te hi an lo tliah palh hlauh phei chuan ruh hrisel pangngai tliak ang nit a lo chu enkawlna a duh rei lehzual a, a tuartu chu vanduai DOUBLE a ni ringawt mai. Hetiang chin thlen meuh hi chuan a tuartu leh enkawltu tan pawh buaipuitham tak a ni tawh a ni. Chuvang chuan hmuhchhuah hma leh enkawl hma tluk a awm lo tih hi hria ila, nu leh pa, pi leh puten kan tu leh fa te, hetiang dinhmuna an awm palh hlauh loh nan hma i la ang u.

Hriatchian a tulna chhan te:
1. Natna benvawn leh enkawl buaithlak tak a ni thei. Hun tha leh sum leh pai tamtak a ral thei a ni.
2. A tuartu mi piangsualah (ruh-rel) a chhuah thei a ni.
3. Naupangin nunphung pangngai rei tak an pawl pha lo va, zirna thlengin hun rei tak a nghawng thei a ni.
4. A tuartu tan a hrehawm em em a, a rei hnuah phei chuan na si lo, in dim ngai si natna a ni thin.

Enge i tih ve theih:
1. Naupangin intih sual palh vang emaw, chhan awm lem lo vang pawh a an taksa bung hrang hranga ruhna an neih chuan ngaihthah suh. Khawsik in a behbawm phei chuan mithiam entir vat a tha. A vun tul emaw hnai a lak thleng a i nghah chuan a pawi viau ang.
2. Hetiang insawiselna an neih hian; nuai te, zut te, tuilum ip a deh te leh, hnawih chi chi hrang hrang hman loh hi a tha. Hetia tih hian a natna kha a punlun tir a, hun hlu tak hloh na a ni thei. Ruh khawihli a lo nih loh tak pawhin a tha chuang lo a ni.
3. Rinhlelh leh ngaihthatlohna i nei a nih chuan a rang lama mithiamte pan thuai hi a finthlak hle a ni.

Naupang lo thang lian zel tur te, ngalfim a an dam theih nan i mit meng la, i beng i chhi thin dawn nia. An na leh hliam te, ‘a dam leh mai ang’, tih liam sak mai lovin nakin hun thlenga an tan a harsatna thlen thei te a ni palh mial em ti a hriatchian sak leh a tul dan ang zel a hma i lak theih nan he thuziak tawite hi i lo hmang tangkai a ni ang chu. Zoram nuam kan siam theih nan “Naupangte, ngalfimin dam rawh se”.

...khrum
JL Chongthu.

(He thuziak hi Scientific article a ni lova, bengvar nan leh kan ngaihtuahnate chawk tho tu atan mai a pawnlang tak a ziak a ni zawk e.)